महाराष्ट्रत दर वर्षीप्रमाणे यंदाही गणेशोत्सवाला अतिशय उत्साहात, आनंदात आणि भक्तीभावाने पार पडला. महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनात गणेशोत्सवाला अद्वितीय असे स्थान आहे. विघ्नहर्ता, बुध्दीची देवता आणि १४ विद्या, ६४ कलांचा अधिपती अशी गणपतीची प्रतिमा असल्यामुळे हा उत्सव जनमाणसांच्या मनामनांत घर करुन राहिला आहे. ‘लोकोत्सव’ म्हणून मान्यता असलेल्या या उत्सवाला यावर्षी राज्य सरकारने ‘राज्योत्सव’ म्हणून मान्यता दिली. त्यामुळे यावर्षी गणेशोत्सोव साजरा करताना सर्व गणेश भक्तांमध्ये, आपल्याला वेगळा उत्साह आणि आनंद पहायला मिळाला. यावर्षीचा गणेशोत्सव आता संपला आहे. त्यामुळेच आपण या उत्सवाचे सांस्कृतिक वैभव, राज्योत्सव व सामाजिक जबाबदारी या विषय उहापोह करत आहोत.
१८९३ मध्ये लोकमान्य टिळकांनी सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरुवात केली. त्यामागे समाजातील विविध घटकांना एकत्र आणणे आणि ब्रिटिश सत्तेविरुध्द लोकांमध्ये जागृती करुन, लोकांच्या मनात स्वातंत्र्यभान निर्माण करणे हा उद्देश होता. सार्वजनिक उत्सवाच्या माध्यमातून एकात्मतेची भावना रुजवून राष्ट्रीय आंदोलनाला चालना देणे, हे त्या काळातील गरजेचे पाऊल होते. स्वातंत्र्यासाठी सुरु झालेल्या उत्सवाची लोकप्रियता स्वातंत्र्यानंतर हि मोठ्या प्रमाणात वाढत राहिली. मात्र उत्सवाच्या उद्देशात काळानुरूप बदल झाले आहेत. स्वातंत्र्यापूर्व काळातील उद्देश आता राहिले नसले, तरी त्या जागी साक्षरता, स्वच्छता व आरोग्य, महिला सबलीकरण, जाती व्यवस्था निर्मूलण, लोकसंख्या या सारखे अनेक सामाजिक विषय घेवून हा उत्सव लोकांना जागृत करण्याचे काम करतो आहे.
गणेशोत्सवाने अनेक उत्कृष्ठ सामाजिक व राजकीय कार्यकर्ते समाजाला दिले आहेत. राजकारणात मोठ्या पदावर असणाऱ्या अनेक नेत्यांची सुरुवात गणेशोत्सवाच्या मंडपातून झालेली आपल्या पहायला मिळते. म्हणून गणेशोत्सवाला कार्यकर्ते निर्माण करण्याचे. विद्यापिठ म्हणतात. या कार्यकर्त्यांच्या ऊर्जेवर हा उत्सव उत्साहात १३३ वर्षे सुरु आहे आणि पुढेही सुरू राहाणार आहे.
अनेक गणेशोत्सव मंडळे परंपरेला आधुनिकतेची जोड देत चांगले उपक्रम राबवत आहेत. यामध्ये प्रामुख्याने सांस्कृतिक कार्यक्रम, व्याख्यानमाला, वृक्षलागवड, रक्तदान व आरोग्य तपासणी शिबीरे, विद्यार्थांना शैक्षणिक साहित्याचे वाटप, यासह वर्षभर अनेक सामाजिक उपक्रम राबवताना दिसतात. संकटकाळी नागरीकांना मदत करताना या मंडळांचे कार्यकर्ते अग्रभागी पहावयास मिळतात.
पण गेल्या काही दशकांत गणेशोत्सवाच्या स्वरुपात अनेक बदल झालेले दिसत आहेत. अनेक चांगल्या गोष्टींबरोबर वाईट गोष्टींचा मोठ्या प्रमाणात शिरकाव होताना दिसत आहे. यामध्ये मंडळांमध्ये लागलेली उंच मुर्तीची चढाओढ, रस्ते अडवून उभारले जाणारे प्रचंड मोठे मंडप, प्रखर दिव्यांचा झगमगाट, दिवसभर मोठ्या आवाजात वाजवली जाणारी गाणी, पर्यावरणाची होणारी हानी, दिखावूपणासाठी होणारा अनाठायी खर्च, मिरवणुकीतील डिजे, लेझर लाईट याच बरोबर ठराविक मंडळातीलच विघ्नहर्ता पावतो अशी भ्रामक कल्पना घेवून दर्शनासाठी तासोन्तास भाविकांनी लावलेल्या लांबच्या लांब रांगा आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे उत्सवाला आलेले व्यवसायिक स्वरुप या चिंतेच्या बाबी आहे. या सर्वामुळे उत्सवाचा आध्यात्मिक व सांस्कृतिक हेतू काही प्रमाणात हरवताना पहायला मिळत आहे.
या वर्षी गणेशोत्सवाला राज्योत्सव जाहीर करताना सरकारने हा उत्सव निर्बंध मुक्त असल्याचे जाहीर केले. पण हे निर्बंध कोणते याबाबत सरकारने काही खुलासा केला नसल्याने प्रत्येकजण आपल्या सोयीप्रमाणे त्याचा अर्थ काढत आहे. सरकारी यंत्रणांनापण याबाबत स्पष्ट सुचना नसल्याने कोणावरही कडक कायदेशीर कारवाई होताना दिसत नाही. डिजे, लेझर लाईट आणि विक्षीप्त नृत्य यामुळे मिरवणूकीपासून सामान्य नागरीक, महिला, ज्येष्ठ नागरीक लांब होत चालली आहेत. याबाबत काही शहरात ज्येष्ठ नागरीकांनी आंदोलन केल्याचे पण आपण पाहीले. कोणताही उत्सव हा सर्वाच्याच आनंदासाठी असतो. परंतु एकाचा आनंद हा दुसऱ्यासाठी त्रास होवू नये. हा उत्सव लोकांचा आहे, हे मान्यच. पण तो एका किमान शिस्तीत व्हावा, त्याचे मांगल्य, पावित्र्य, तो साजरा करण्यामागची भावना कायम रहावी, यासाठी काही निर्बंध, काही नियम आवश्यक असतात आणि ती घालण्याची व त्याचे काटेखोर अंमलबजावणी करण्याची जबाबदारी सरकारची, सरकारी यंत्रणेची असते. सरकारने घातलेले निर्बंध अथवा मंडळांनी स्वतः वर घालून घेतलेल्या निर्बंधाचे कसोशीने पालन करू. तेव्हाच खऱ्या अर्थाने हा उत्सव ‘राजोत्सव’ होईल.
एवढ्या मोठ्या प्रमाणात संपूर्ण राज्यभर, देशांत व परदेशात साजरा होणारा आणि १३३ वर्षांची प्रदिर्घ परंपरा लाभलेल्या आपल्या गणेशोत्सवाला यावर्षी राज्य उत्सवाचा दर्जा मिळाल्यामुळे हा महोत्सव पाहण्यासाठी पुढच्या वर्षीपासून देशातून, विदेशातून मोठ्या प्रमाणात पर्यटक महाराष्ट्रात येतील. भविष्यात गणेशोत्सवाची दखल युनेस्कोने घेतली तर आश्चर्य वाटायला नको. हे सर्व होत असताना हा उत्सव लोकाभिमुख, सामाजिक हित व बांधीलकी जपणारा, पर्यावरणपूरक आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे महाराष्ट्राची सांस्कृतिक परंपरा जपणारा असवा. यासाठी शासन, नागरीक आणि मंडळांचे कार्यकर्ते या नात्याने आपल्याला जबाबदारी घ्यावी लागेल. त्या जबाबरीचे तंतोतंत पालन करावे लागेल. तशी ती पालन करण्याची प्रेरणा, शक्ती आणि सुबुध्दी बुध्दीची देवता असलेल्या गणरायाने आपल्या सर्वांना द्यावी ही प्रार्थना… आपण हे सर्व करु शकलो, तरच आपला गणेशोत्सव खऱ्या अर्थाने ‘राज्योत्सव’ झाला असे म्हणता येईल.
-रविंद्र भारती, सातारा.
